Şeker Pancarı Kist Nematodu Tanımı, Yaşayışı, Zarar Şekli ve Mücadelesi

Endüstri bitkileri içerisinde yer alan şeker pancarı toplumun beslenmesinde önemli bir yere sahiptir. Şeker pancarı farklı iklimlerde ve farklı coğrafik bölgelerde yetiştiriciliği yapılan değerli tarımsal ürünlerden birisidir. Şeker pancarının hastalık ve zararlıları coğrafi koşullardaki farklılıklara göre değişiklik göstermekte ve zararlara yol açmaktadır.

Bitki paraziti nematodlar arasında şeker pancarında en zararlı tür olan Şeker Pancarı Kist Nematodu (Heterodera schachtii), ilk defa 1859 yılında Almanya’da Schacht tarafından şeker pancarında “şeker pancarı yorgunluk hastalığı” olarak rapor edilmiştir. 1871’de Schmidt tarafından  Heterodera schachtii olarak tanımlanmıştır.

Dünyada Şeker Pancarı Kist Nematodu Avrupa, Amerika Birleşik Devletleri, Kanada, Ortadoğu, Afrika, Avustralya ve Güney Amerika olmak üzere birçok ülkede tespit edilmiştir. Türkiye’de Şeker Pancarı Kist Nematodu (H. shachtii), ilk defa 1958 yılında Trakya Bölgesi’nde tespit edilmiş olup, zarar seviyesi ve yoğunluğu yıldan yıla artmıştır. 

Şeker Pancarı Kist Nematodu Tanımı ve Yaşayışı

Şeker Pancarı Kist Nematodu (Heterodera schachtii) bitki kökleri üzerinde dikkatli bakıldığında görülebilen, limon şeklindeki kistleri ile tanınır. Kistlerin boyları 0.53-0.97 mm, enleri ise 0.34-0.52 mm aralığında değişmektedir. Kistler, içi yumurta dolu olan ölü dişi vücudu olup, arka kısmında çıkıntı bulunmaktadır. Şeker Pancarı Kist Nematodu erkek bireyleri ince uzun iplik şeklindedir. Dişi bireyler konukçu bitkilerin köklerini emerek yaşarlar, fakat kök-ur nematodları gibi köklerde urlar meydana getirmezler. Dişiler kılcal kökler üzerinde boyun noktasına kadar başı bitki dokusu içinde, vücut kısmı ise köke asılı vaziyette bulunurlar. Öldüklerinde vücudunun dış tabakası kalınlaşarak yumurtaları muhafaza eden koyu kahverengi kist halini alır. 

Toprağa dökülen kistler, 600 kadar yumurta bulundurabilirler. Bahar aylarında konukçu kök salgılarını algılayan yumurtaların büyük kısmı açılmakla beraber kist içinde açılmadan yıllarca canlılıklarını koruyabilirler. 

Yumurtadan çıkan ikinci dönem larvalar, kök ucunun biraz gerisinden kökü delerek içeri girerler. Daha sonra nematod üç defa gömlek değiştirerek ergin erkek veya limon şeklindeki dişi haline gelir. Olgunlaşan erkek ve dişiler, başları kök içinde olarak beslenmelerine devam ederler. Bir süre sonra erkek bireyler kökten dışarı çıkarken dişiler iri yapıları nedeniyle kök korteksini yırtılmasına neden olurlar ve böylece dışarıdan görülebilir hale gelirler. Çiftleşen dişilerde yumurtalar gelişerek renk koyulaşır ve vücudu yumurta ile dolan dişi ölerek yumurtaları koruyan dayanıklı kist şeklini alır ve toprağa dökülür. Toprak nemine de bağlı olmakla beraber Şeker Pancarı Kist Nematodunun bir dönemini tamamlaması için 10 °C’nin üzerinde 300 gün derece gerekmektedir. Nematodların, konukçu bitkinin cinsine ve sıcaklığa bağlı olarak yaklaşık 4-8 haftada yumurtadan ergin hale geçmekte olup bir sezonda 3 döl verebildiği bilinmektedir.

Zarar Şekli, Ekonomik Önemi ve Yayılışı 

Konukçu bitkilerin toprak üstü aksamdaki belirtileri (solgunluk, erken ölüm, gelişme geriliği) genellikle değişken olup bitki yaşına, iklim şartlarına, sıcaklığa veya toprağın organik içeriğine göre değişebilir. Nematodla ilgili kesin karar vermek için laboratuvar analizi gerekmekte olup enfeksiyonun en önemli belirtisi kök yüzeyinde dişilerin görülmesidir. Kök korteksini yırtılmasıyla çıplak gözle görülebilir hale gelen dişilerin sadece baş ve boyun kısmı kökün içindedir.

Şeker pancarı kist nematodu ile bulaşık topraklarda yetişen şeker pancarı bitkilerinde, genellikle bodurlaşma görülür, bitkinin gelişmesi zayıflar, yapraklar küçük kalır. Günün sıcak saatlerinde kökler vasıtasıyla normal su alım düzeni bozulduğundan, solgun bir durum arz ederler. Bitki köklerinde nematodun kılcal köklerde yaptığı zarar nedeniyle tipik dallanma ve çalılaşmalar oluşur. Şeker pancarı ve diğer yumrulu bitkilerde meydana gelen bu dallanmaya "sakallanma" adı verilir. 

İnce kökler üzerinde beslenmeye devam eden dişi nematodlar, bir süre sonra köklere zarar verirler. Topraktaki nematod yoğunluğu fazla ise, kumsal topraklarda bitkinin tamamen ölmesine neden olurlar. Köklerde zararını yaparak olgunlaşan dişiler, ölü kökler üzerinde kist haline geçerler. 75 g toprak içindeki her bir canlı kist, dekarda 4 kg şeker ve 25 kg pancar ağırlığı kaybına neden olmakta ve şeker pancarı tarlalarında %50’ye varan ürün kaybı meydana getirebilmektedir.

Lahanada da benzer belirtiler görülmektedir. Genel olarak kök ve yaprak hacminde azalma, yaptığı zarar sonucu oluşan fosfor eksikliğine bağlı olarak yapraklarda kızarma, küçükbaş bağlama gibi belirtiler görülmektedir. Yoğunluğun çok yüksek olduğu alanlarda tarlada kelleşmeler olabilmektedir. Popülasyon yoğunluğuna bağlı olarak lahanada %50’ye varan oranlarda verim kaybı görülebilmektedir. 

Heterodera schachtii başlangıç popülasyonu 9-64 yumurta ve ikinci dönem larva olduğunda lahanada %21-54 şeker pancarında ise %23-54 oranlarında ekonomik kayba neden olduğu belirlenmiştir. Ülkemizde şeker pancarı üretim alanlarında yaygın olarak görülen bu zararlının önemi ve mücadelesinin zorluğu nedeniyle ülkemiz şeker pancarı üretim alanlarında 4 yıllık zorunlu münavebe başarılı bir şekilde uygulanmaktadır.

Şeker Pancarı Kist Nematodlarının hareket kabiliyetleri sınırlı olduğundan, bir tarladan diğerine toprak partiküllerinin taşınmasını sağlayan canlı ve cansız etmenlerle taşınabilmektedirler. Tarlaya giren çıkan insan ve hayvanlar ile tarla trafiğindeki her türlü alet ve ekipman, sulama, sel, drenaj suları ve toz fırtınaları yayılmada önemli rol oynamaktadır.

Mücadele Yöntemleri

Karantina Önlemleri

Şeker pancarı kist nematodu karantinaya dahil değildir. Ancak kist nematodların toprağa bulaştıktan sonra tamamen yok edilmesi çok zor olduğundan, karantina tedbirlerinin üzerinde önemle durulmalıdır. Bulaşık alanlarda şeker pancarı üretiminde 4 yıllık rotasyon önerilmektedir. Bulaşık toprağın temiz yerlere taşınmaması için gerekli önlemler alınmalıdır. Bu nematodun sürveyini, şeker pancarı ekimi yapılan alanlarda Şeker Araştırma Enstitüsü çalışanları yapmakta ve bulaşık yerlerde gerekli önlemleri almaktadırlar. Fakat konukçusu olan diğer bitkilerde de belirtiler görüldüğünde, keşif sürveyi yapılıp örnekler alınarak laboratuvarda incelenmelidir. 

Kültürel Önlemler

- Dayanıklı çeşit kullanımına dikkat edilmelidir.

- Pancar ekim sahalarında veya bu nematodun konukçusu olan diğer ürünlerde şeker pancarı kist nematodu saptanırsa en az 4 yıl süreyle bitki münavebesi uygulanmalıdır. 

- Yabancı ot kontrolüne dikkat edilmelidir. 

- Kullanılan alet ve ekipmanların temizliğine dikkat edilmelidir. 

- Su taşkınlarına mani olunmalıdır. 

- Şeker pancarı fabrikalarında yıkama suyuyla biriken organik maddenin kesinlikle temiz alanlarda analiz edilmeden kullanılmaması gerekmektedir.