Fındık Yetiştiriciliğinde Zarara Neden Olan Bazı Fındık Zararlıları ve Mücadele Yöntemleri

İlk fındık üretimi dünyada Doğu Asya ile ilişkilendirilmekle birlikte ilk kültüre alınışının M.Ö. I-II. yüzyıllarda Trabzon ve çevresinde olduğu kabul edilmektedir. FAO 2021 yılı istatistiklerine göre dünyada 738.920 ha yetiştiricilik alanına sahip olan Türkiye lider durumda olup en yakın ülke olan İtalya ise sadece 82.590 ha üretim alanına sahiptir. Bununla birlikte 2021 yılına ait üretim miktarları incelendiğinde Türkiye 684.000 ton üretim ile dünyada birinci, 84.670 ton üretim ile İtalya ise 2. sırada yer almaktadır. Verim istatistiklerine bakıldığında ise 284,82 kg/da ile ABD 1. sırada yer almakta, Türkiye ise 92,57 kg/da verim ortalaması ile 17. sırada yer almaktadır. Ülkemiz fındık veriminin arttırılması için yetiştiriciliği yapılan çeşidin özelliklerinin bilinmesi, iklim koşullarının iyi takip edilmesi, bakım ve budama işlemleri, gübreleme, hastalık ve zararlılarla mücadelenin eksiksiz yapılması önemlidir. Ülkemiz fındık bahçelerinde karşılaşılan zararlılardan bazıları Fındık kurdu, Curculio nucum ve Dalkıran, Xyloborus dispar olup mücadele edilmediği durumlarda ciddi verim kayıplarına sebebiyet vermektedir. Bunun yanında son yıllarda karşılaşılan zararlılardan biri de Kahverengi kokarca, Halyomorpha halys olarak adlandırılan polifag istilacı bir zararlıdır. Ayrıca fındık bahçeleriyle birlikte birçok tarımsal ürünü tehdit etmektedir (Tuncer ve ark., 2018). Kahverengi kokarca Türkiye’de 2017 yılında Artvin ili Kemalpaşa ve Hopa ilçelerinde görülmüştür. 2018 yılına geldiğimizde hızla yayılış göstererek Rize ilinin Fındıklı ilçesine yayılmış, 2019 yılında ise Giresun ilinin Tirebolu ilçesinde tespit edilmiştir. Kahverengi kokarcanın erginlerinin yüksek uçuş kapasitesine sahip olmasından dolayı zararlı, ülke genelinde hızlı yayılma potansiyeline sahiptir. 

FINDIK KURDU Curculio nucum (L.)

Tanımı ve Yaşayışı

Erginleri ince uzun hortumlu olup dişilerde hortum erkeklerden daha uzundur. Erginler 6 ila 7 mm boyunda kül renginde olup larvaları ise kremsi beyaz renkte bacaksız ve baş kısımları kahverengidir (Akça, 2003). İlk erginleri fındık bahçelerinde genellikle nisan ayı ortalarında görülmeye başlar fakat yoğunluk mayıs ayında en yüksek seviyeye ulaşır.  Hava sıcaklıklarının 20 C° üzerine çıktığı mayıs ayı itibariyle daha aktif hale gelen erginlerin dişileri yumurtalarını haziran-temmuz aylarında meyve kabuğunun altına bırakır. Bir dişi ortalama 12 yumurta (7-17) bırakır.  Yumurtaları oval sarımsı beyaz renkte ve yaklaşık 1 mm boyundadır. Yılda 1 döl verir (Akça, 2003).

Konukçu ve Zarar Şekli

        Fındık kurdu, fındık bahçelerinde zarar oluşturmaktadır. Fındık kurdu fındık üzerinde hem ergin hem de larva döneminde zararlı olmaktadır. Erginler beslenme sonucu karanfillerde kurumalara, meyvelerde ise sarıkaramuk, karakaramuk, gelişmemiş ve boş meyve oluşumuna neden olmaktadır. Karanfil zararı erginlerin bahçelerde görülmeye başladığı nisan sonu ve mayıs ayında görülmektedir. Erginler mayıs sonları ve haziran ayında meyveler normal iriliğine ulaşmadan önce meyve üzerinde beslenirse, meyve zaman içerisinde buruşur sarımsı kahverengi bir renk alır ve bu duruma halk arasında sarı karamuk adı verilmektedir. Meyve iç gelişimi başlayıp, meyvelerin normal büyüklüğünü almaya başlamasından sonra erginlerin meyve üzerinde beslenmesi sonucu içi boş ve siyah meyveler oluşur. Buna karakaramuk ismi verilmektedir. Haziran ve Temmuz aylarında erginlerin  meyve kabuğunun altına bıraktığı  yumurtalardan çıkan larvalar meyve içi ile 

beslenir ve  olgunlaşan larvalar Ağustos ayından itibaren meyve kabuğunda delik açarak toprağa iner ve orada  pupa olur.  Üzerinde delik olan meyvelerin  içi genellikle boş olup pazar değeri olmamaktadır. Bir çift fındık kurdunun yaklaşık 200 meyve kaybına neden olduğu tespit edilmiştir (Akça, 2003).

Fındık kurdu erginleri

Ergin ve larvaların mayıs ve haziran aylarında aktif olması, yaklaşık 60 günlük bir sürede zarar oluşturma potansiyelini ortaya çıkarmaktadır. Zararlı ile mücadelede bu durum dikkate alınarak ilaçlama programına hassasiyet gösterilmesi önemlidir.

Özellikle zararlının aktif olmadığı sabah erken saatlerde, fındık bahçelerinde tespiti yapılarak zararlı ile mücadeleye başlanmalıdır. Bunun yanında fındık yetiştiriciliği yapan kişilerin yaşadıkları yere en yakın İl Tarım Müdürlüklerinin duyurularını takip etmek suretiyle ilaçlama zamanına karar verebilmektedir.

Fındık Kurdu ile Mücadele Yöntemleri

Kültürel Mücadele

• Toprağın çapalanması ergin popülasyonu üzerinde azaltıcı etkiye sahiptir.

Kimyasal Mücadele

Ampligo 150 ZC ürünümüzü tercih edebilirsiniz, ürünümüzün söz konusu zararlıya karşı kullanım şekli ve dikkat edilmesi gereken hususlar aşağıda detaylı şekilde belirtilmiştir.

İlk uygulama, 10 fındık ocağında 2’den fazla ergin saptandığında ve meyveler yaklaşık mercimek büyüklüğündeyken (3-4 mm) yapılmalıdır. Karadeniz sahil kuşağında Nisan sonu- mayıs başı, orta kuşakta mayıs başı- mayıs sonu, yüksek kuşakta ise mayıs sonu- haziran başına rastlar. Uygulama sonrası 24 saat içinde, şiddetli yağışın oluştuğu koşullarda ilaçlama tekrarlanmalıdır.

DALKIRAN Xyleborus dispar (Fabricius, 1792)

Fındıkta görülen yazıcı böcekler içinde en yaygın tür dalkıran olmakla beraber, Xyloborinus saxesenii ve Xylosandrus germanus türlerine de sıkça rastlanır (Tuncer ve ark, 2017).  Bu türlerin yaşayışı birbirlerine oldukça benzerdir. Erginler küçük 2-3 mm boyunda koyu kahve veya siyah renkli böceklerdir. Larvaları krem renklidir ve odun dokusu içinde açılmış galerilerde yaşarlar. Bu zararlılar kışı odun dokusu içinde geçirirler. Erginlerin açnış olduğu giriş ve çıkış delikleri ağaç gövdesi üzerinde 1-2 mm çapında yuvarlak iğne deliği şeklinde görülür.  Delikler yeni açılırken etraflarında talaş şeklinde toz bulunur.  Dalkıranın ergin çıkışları Mart ayından itibaren başlar, Nisan ayında yoğunlaşır. Ancak birden fazla yazıcı böcek türü olduğu için ağaçlardan ergin çıkışları Eylül ayına kadar devam eder. Çıkan erginler çiftleşmeden sonra ağaç üzerinde delik açıp tekrar içeri girer ve odun dokusu içine yumurta koyarlar. Türlere göre yılda 1-2 nesil verirler.

Konukçu ve Zarar Şekli

Dalkıran diğer bazı bitkilerde de görülmekle birlikte özellikle fındık bahçelerinde daha zararlı olmaktadır. Yazıcı böcekler birkaç yıl içinde ağaçları tamamen kurutabilen önemli zararlılardır. Bahçelerdeki bulaşma dikkatle izlenmelidir. Erginler ağaç gövdesinde açmış oldukları 1-2 mm çapında deliklerden içeri girerek yumurtalarını açtıkları galerilere koyarlar. Bu esnada larvaların beslenerek üzerinde gelişeceği Ambrosia mantarlarını da galerilere ekerler. Açılan deliklerden özsuyu akışı olur. Larva ve erginler odun dokusu içinde açmış oldukları galerilerde beslenir, zamanla önce ağaçlar zayıflar ve sonunda tamamen kururlar. Özellikle taban suyu yüksekliği, don, hastalık vb. sebepler ile zayıf düşmüş ağaçları tercih ederler (Karadeniz ve ark.,2009).

Dalkıran’ın fındık dalında açmış olduğu galeri delikleri

Dalkıran zararının, fındık bitkisinde oluşturmuş olduğu akıntı

Dalkıran ile Mücadele Yöntemleri

Fındık bahçesinin dalkıran ile bulaşık olup olmadığı kontrol edilmelidir. Dişilerin yeni delik  açtıkları dalların üzerinde  talaş birikintisi oluşmaktadır. Tespitinde kullanılacak bir diğer yöntem ise galeri olan dallardan bitki öz suyu aktığı için bu dallarda siyahımsı lekeler oluşmaktadır bu lekelerden de tespiti yapılabilmektedir. Bununla birlikte etil alkol ile kombine edilmiş kırmızı yapışkan tuzaklar da zararlının tespitinde kullanılabilmektedir.

Kültürel Mücadele

• Yaşlı, zayıflamaya başlamış veya yoğun galeri bulunan dallar bahçeden uzaklaştırılarak imha edilmelidir.

• Bahçelerin budama ve bakım işlemleri aksatılmamalıdır. Bu zararlılar için bitkinin sağlıklı olması çok önemlidir, zira zayıf düşmüş ağaçları koku yoluyla bulurlar.

Biyoteknik Mücadele

• Kitlesel tuzaklamada Etil alkol ile kombine edilmiş kırmızı yapışkan tuzaklar dişilerin uçuş yaptığı dönemde çok sayıda ergini yakalayarak etkili olabilmektedir.

Kimyasal Mücadele

  Ampligo 150 ZC ürünümüzü tercih edebilirsiniz, ürünümüzün söz konusu zararlıya karşı kullanım şekli ve dikkat edilmesi gereken hususlar aşağıda detaylı şekilde belirtilmiştir.

İlk ilaçlama ergin çıkışı başlayınca yapılmalıdır. İlk ergin çıkışı hava sıcaklığının 18-20 °C olduğu mart- nisan aylarında olmaktadır. Bu dönemde çıkan erginler kışlamış olan Xyleborous dispar erginleridir. İkinci ilaçlama Lymantor coryli’ nin kışlayan döl ergin çıkışının başladığı haziran ortasından hemen sonra yapılmalıdır. Ergin çıkışları yeni galerilerden çıkarılan odun talaşları gözlenerek tespit edilmelidir. Yaz döneminde L. coryli’nin ergin çıkışı ve X. Dispar’ ın birinci döl erginlerinin çıkışı ağustos ortasına kadar devam ettiği için 15 gün sonra üçüncü bir ilaçlama yapılmalıdır. İlaçlamada amaç yeni çıkan erginlerin gövdelere galeri açmalarını önlemektir. (Bu ürün ile bir sezonda 2’den fazla uygulama önerilmez.) 

Kahverengi Kokarca Halyomorpha halys (Stål, 1855) 

Tanımı ve Yaşayışı

Kahverengi kokarcanın erginlerinin antenleri siyah renkte olup 12-17 mm uzunluğundadır (Hoebeke ve Carter, 2003). Kahverengimsi ve benekli alacalı renge sahip olmakla birlikte renkleri değişiklik gösterebilmektedir. . Kahverengi kokarcanın yumurtaları, mat beyaz ve pürüzsüz yüzeyde olup yumurtalarını 15-25’li gruplar halinde bırakmaktadır (Hoebeke ve Carter, 2003). Yumurtaları 1.6 mm uzunluğunda 1.3 mm genişliğinde elips şeklindedir (Funayama, 2002; Göktürk ve ark., 2018).  Ülkemizde şu ana kadar genellikle yılda bir döl verdiği ancak kısmi bir ikinci döl potansiyelinin bulunduğu tespit edilmiştir.

  Fındık bahçelerinde Mayıs ayı içinde görülmeye başlayan erginler yumurtalarını genellikle ve yoğunlukla Haziran ve Temmuz ayları içinde koymaktadır. Beş nimf dönemi geçiren kahverengi kokarca ilk nimf dönemini yumurtaların etrafında geçirdikten sonra ikinci nimf döneminden sonra uzaklaşır (Hoebeke ve Carter, 2003). En çok ergin popülasyonunun karşılaşıldığı ay ise ağustos ayıdır ve erginler sıcaklığa bağlı olmakla birlikte eylül ayının sonundan itibaren kışlaklara çekilmektedir (Göktürk ve ark. 2018, Göktürk ve Tozlu 2019). Kışı bina çatlakları, ağaç kovukları, ahır vb. yerlerde geçirmeyi tercih etmektedir (Hoebeke ve Carter, 2003).

Halyomorpha halys erginleri

Konukçu ve Zarar Şekli

Kahverengi kokarcanın 300’e yakın konukçusu bulunmaktadır. Bunlar arasında kivi, elma, şeftali ve fındıkta yer almaktadır. Karadeniz Bölgesi için kısa zaman aralığında değerlendirildiğinde, zararlının en çok risk oluşturduğu ürün ise fındıktır (Tuncer ve ark., 2018). Kahverengi kokarca ergin ve nimflerin bitki öz suyunu emerek meyvelerde beslenmesine bağlı olarak meyvede  şekil bozukluğu, yara izleri ve beslenirken salgılamış olduğu salgılar sebebiyle meyvede acılaşmaya sebebiyet verebilmektedir (Hamilton 2009, Leskey ve ark. 2012a, b, Costi ve ark. 2017, Rice ve ark. 2014, Scheihing ve ark. 2016). Kahverengi kokarca fındıkta ciddi verim ve kalite kaybına neden olabileck çok önemli bir zararlıdır. Bununla birlikte kışlak olarak insanların yaşam alanlarını tercih etmesi sebebiyle popülasyon yoğunluğundan dolayı insanları rahatsız etmektedir. 

Kahverenci Kokarca ile Mücadele Yöntemleri

Kültürel Mücadele

• Kışlaklardan çıkmadan önce erginlerin toplanması gerekmektedir.

Biyolojik Mücadele

Samuray arıcığı, Trissolcus japonicus (Hymenoptera:Scelionidae)’nin, kahverengi kokarcanın en önemli doğal düşmanı olduğu belirlenmiştir (Haye ve ark. 2015). Bu tür biyolojik mücadele amacıyla ülkemize getirilmiş ve 2023 yılında salımlara başlanmıştır. 

Biyoteknik Mücadele 

Feromon tuzakları, mücadelesinde popülasyon yoğunluğunun saptanması ve kitlesel tuzaklama  amacıyla  kullanılabilmektedir.

Kimyasal Mücadele

Ampligo 150 ZC  ürünümüzü tercih edebilirsiniz, ürünümüzün söz konusu zararlıya karşı kullanım şekli ve dikkat edilmesi gereken hususlar aşağıda detaylı şekilde belirtilmiştir.

Fındık için; fındığın iç doldurma döneminde ilk erginler görüldüğünde (ocak başına 1 veya daha fazla ergin) zararlıya karşı 1. ilaçlama yapılır. Yumurtadan çıkan 1. dönem nimflerin görülmesiyle birlikte fındığın iç doldurma döneminde 2. ilaçlama, yeni nesil erginlere karşı da fındığın olgunlaşma döneminde 3. ilaçlama önerilir. (Bu ürün ile bir sezonda 2’den fazla uygulama önerilmez.)

Detaylı bilgi için aşağıdaki adresi ziyaret edebilirsiniz.

Ampligo Ürün Etiketi

KAYNAKÇA

1. Akça,İ.,2003. İzzet Akça: Orta Karadeniz Bölgesinde Fındık Kurdu Curculio nucum L. (Coleoptera: Curculionidae) Populasyonlarının Biyolojisi ve Zararı Üzerine Araştırmalar. OMÜ Fen Bilimleri Enstitüsü, Doktora Tezi, Samsun.

2. Artvin ve çevresinde Halyomorpha halys (Hemiptera: Pentatomidae) biyolojisi ve zararı. III. Türkiye Orman Entomolojisi ve Patolojisi Sempozyumu Bildiri Kitabı, 10-12 Mayıs, Artvin. s.11.

3. FAOSTAT, 2021. Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Örgütü Kurumsal İstatistik Veri Tabanı (Food and Agriculture Organization Corporate Statistical Database). Erişim: 15 Ekim 2023, https://www.fao.org/faostat/en/#data/QCL

4. Hamilton CG (2009) Brown marmorated stink bug. American Entomologist, 55: 19-20.

5. Haye T, Fischer S, Zhang J, Gariepy T (2015) Can native egg parasitoids adopt the invasive Brown marmorated stink bug, Halyomorpha halys (Heteroptera: Pentatomidae), in Europe? J. Pest Sci., 88: 693-705.

6. Hoebeke ER, Carter ME, (2003) Halyomorpha halys (Stål) (Heteroptera: Pentatomidae): apolyphagous plant pest from Asia newly detected in North America. Proceedings of the Entomological Society of Washington, 105: 225–237

7. Karadeniz,T., Bostan,S.Z., Tuncer,C. ve C.Tarakçıoğlu,2009. Fındık Yetiştiriciliği.Ordu Ziraat Odası Başkanlığı Bilimsel Yayınlar Serisi No:1, 154s.

8. Tuncer,C.  M.Knizek and Jiri Hulcr, 2017. Scolytinae in hazelnut orchards of Turkey: Clarification of species and identification key (Coleoptera, Curculionidae). ZooKeys 710: 65–76. doi: 10.3897/zookeys.710.15047.

9. Tuncer C, Özdemir İO, Kushiyev R. 2018. Fındık hastalık ve zararlıları; mevcut durum ve riskler. TÜRKTOB Derg, 27: 14- 17.